Tij, mijn zoon, stelt me een aantal vragen. Hiermee kan ik hem maar ook anderen meer vertellen over mijn wens om dichter bij mijn vader te komen.
Hieronder kun je het verhaal beluisteren.
Een pientere gladjakker, komt, vol branie, maar senang terug uit Indonesië
Een zin vo woorden die hun oorsprong vinden in Nederlands-Indië. Een aantal voorbeelden:
Bakkeleien:
kibbelen, bekvechten, redetwisten. Afkomstig van het Maleise berkelahi, dat letterlijk ‘bezig zijn met vechten’ betekent. Oorspronkelijk gebruikten Nederlandse zeelieden dit woord voor daadwerkelijke vechtpartijen (er is nog een voorbeeld uit 1910 bekend van deze betekenis), maar de betekenis verschoof steeds meer naar bekvechten. Ruzie maken met woorden dus, zonder fysiek geweld.
Gladjakker:
een sluw, gemeen, listig persoon. Gladjakker is ontleend aan geladak, een Maleis woord voor zwerfhond of – er zijn meerdere versies in omloop – van gladag, een verkorting van djaran gladag, destijds een soort lastpaard. De VOC’ers namen dit over als gla-dakker, wat stond voor een gemeen, sluw persoon. Onder invloed van het al bestaande gladjanus ontstond uiteindelijk het woord ‘gladjakker’.
Branie:
lef, waaghals. Ontleend aan het Maleise bijvoeglijke naamwoord berani (moedig, brutaal). Vaak gebruikt als uitdaging om te bewijzen dat je iets gewaagds durfde te doen. Vandaar ook branieschoppen, wat betekent dat je je moedig of dapper gedraagt. Een leus van de Ambonese KNIL-soldaten was ‘Brani mati, brani makan pèlor’:
Wij zijn niet bang voor de dood, we trotseren de kogels.”
Scheepslieden en militairen hebben dit begrip in de Nederlandse taal geïntroduceerd. In Indië had brani trouwens niet de pejoratieve klank van het Nederlandse ‘branieschopper’, een persoon die onrust stookt.
Piekeren:
tobben, bepeinzen, overdenken. Dit woord is ontleend aan het Maleise en Javaanse begrip pikir, dat ‘overleg’ of ‘overdenking’ betekent. Het Maleise woord vertoont verwantschap met het Arabische fikr ‘het denken’ en is uit die taal ontleend.
Pienter:
slim, schrander, bijdehand, bekwaam. Uit heet Maleis pintar (knap, slim), op Java gebruikt men het woord pinter.
Soebatten:
aanhoudend smeken, vleiend toespreken, vanuit een overdreven vriendelijkheid. Later ook wat negatiever ‘kibbelen’ gaan betekenen. ‘Soebatten’ is ontleend aan Maleis sobat ‘vriend’, dat afkomstig is van het Arabische ṣuḥba(t), het meervoud van ṣaḥib ‘vriend’ of een soortgelijke vorm die ‘vriendschap’ betekent. De betekenis van soebatten is ontstaan doordat iemand die aanhoudend smeekte zijn gesprekspartner telkens aansprak met sobat: ‘sobat, sobat, sobat!!’ (‘vriend’).
Het woord is – aldus G.J. van Wyk in het Etimologiewoordeboek van Afrikaans (2003) – minstens sinds 1637 in de Nederlandse taal bekend en werd reeds in 1657 ook door iemand als Jan van Riebeeck (1619-1677) gebruikt, VOC-koopman en stichter van de eerste Europese handelspost in Zuid-Afrika in 1652. In het Nederlands kennen we als variant op soebatten de uitdrukking ‘daar hielp geen “lieve-moederen” aan’.
Amok:
stampij. Van amuk: een tijdelijke verstandsverbijstering die ontaardt in woede.
Mataglap:
toestand van verstandsverbijstering, knettergek, door razernij verblind. Deze term – een combinatie van het Maleis mata (oog) en gelap (donker) – noemde Multatuli in het bekende boek Max Havelaar (1859).
Bazar:
bazaar, winkel, fancy-fair. Via pasar in de Nederlandse taal terechtgekomen. Het Maleisisch heeft het woord ontleend aan het Perzisch. Naast ‘winkel’ komt in Vlaanderen ook de betekenis ‘rommel, rotzooi’ voor.
Senang:
blij, prettig, lekker, comfortabel of aangenaam. Van het Maleise senang.
Soesa:
drukte, ophef. Van het Maleisische soesah en genoemd in Multatuli’s boek Max Havelaar.
(Bron: https://historiek.net/top-50-nederlandse-woorden-maleis-indonesisch/66844/)
Bahasa Indonesia
Er zijn meer dan 700 moedertalen in het hele eilanden rijk Indonesië. Het huidige Bahasa Indonesia fungeert als een “linga franca”; een taal waarmee mensen met verschillende moedertalen met elkaar kunnen communiceren. Het is inmiddels de officiële taal van Indonesië. Inmiddels is het voor 23% van de inwoners de moedertaal.
De taal is gebaseerd op het oorspronkelijke “Maleis”. Deze taal ontstond in het oosten van Sumatra en vormt de basis voor zowel het Bahasa Indonesia als het Maleisich. Het werd met name gebruikt als handelstaal, om economische relaties tussen allerlei gebieden te vereenvoudigen. Het feit dat de taal, net als de onze, is gebaseerd op het Latijnze schrift. Hiermee was het Maleis een belanngrijke taal die in een heel groot deel van de regio, van Japan tot en met Madagaskar gesproken werd.
Voor Indonesië was dat internationale karakter van de taal en het feit dat het oorspronkelijk weinig als moedertaal functioneerde een voordeel. Geen van de eilanden kon de eigen taal als landstaal opleggen aan de andere eilanden.
Ik ben het Bahasa Indonesia niet machtig. Op mijn tocht wil ik wel proberen in contact te komen met Indonesiërs. lang niet iedereen kent Engels. Om duidelijk te maken waar ik mee bezig ben en met mensen in gesprek te komen heb ik een tekst in het Nederlands geschreven en deze laten vertalen. Ik wil de tekst plasticificeren en voorleggen aan mensen die ik tijdens mijn reis zal ontmoeten.
Nederlands
Mijn vader
was in 1949 een van de laatste dienstplichtig soldaten. Er waren toen al
afspraken gemaakt over de soevereiniteitsoverdracht op 27 december. Mijn vader
was betrokken bij het overdragen van kampementen aan de Indonesische autoriteiten.
Mijn vader was hospik.
Mijn vader heeft altijd nog een keer Sumatra en Java willen bezoeken. Door zijn
zorg voor mijn gehandicapte moeder en zijn eigen ziekte was hem dat niet
gegund. Hij overleed in 2002.
Ik wil nu die reis in zijn plaats maken. Ik wil daar een boek over schrijven.
Ik bezoek de plekken waar hij foto’s van heeft gemaakt.
Wilt u mij
helpen? Bijvoorbeeld door mij naar de preciese plekken op de foto’s te sturen.
Of mij in contact te brengen met mensen die met mij te praten over de periode
kort voor en direct na de overdracht van de soevereiniteit? Dat mensen boos
waren op Nederland begrijp ik. Maar hoe was dat in de periode rond de
overdracht van de soevereiniteit? Hoe keek men naar deze laatste soldaten?
Ik spreek geen Bahasa Indonesia. Ik hoop dus mensen te vinden die bijvoorbeeld
Engels spreken of die als tolk zouden willen helpen.
Wilt u mij helpen?
Fred Verhees
Bahasa Indonesia
Ayah saya adalah salah satu wajib militer terakhir pada tahun 1949. Pada saat itu, perjanjian telah dibuat tentang pengalihan kedaulatan pada tanggal 27 Desember. Ayah saya terlibat dalam pemindahan kamp ke pihak berwenang Indonesia. Ayah saya adalah hospik.
Ayah saya selalu ingin mengunjungi Sumatra dan Jawa lagi. Karena perawatannya untuk ibu saya yang cacat dan penyakitnya sendiri, dia tidak diizinkan untuk melakukannya. Dia meninggal pada tahun 2002.
Saya sekarang ingin melakukan perjalanan itu di tempatnya. Saya ingin menulis buku tentang itu. Saya mengunjungi tempat-tempat di mana dia mengambil foto.
Apakah Anda ingin membantu saya? Misalnya dengan mengirim saya ke tempat yang tepat di foto. Atau menghubungkan saya dengan orang-orang yang berbicara kepada saya tentang periode tak lama sebelum dan segera setelah pengalihan kedaulatan? Saya mengerti bahwa orang-orang marah dengan Belanda. Tetapi bagaimana itu dalam periode sekitar pengalihan kedaulatan? Bagaimana orang melihat prajurit terakhir ini?
Saya tidak bisa bahasa Indonesia. Jadi saya berharap menemukan orang-orang yang, misalnya, berbicara bahasa Inggris atau yang ingin membantu sebagai penerjemah.
Apakah Anda ingin membantu saya?
Fred Verhees
Indonesië: feiten en cijfers
Een enorm land.
Hier komt mijn opleiding tot geograaf en docent even boven.
Even een aantal gegevens om dat
duidelijk te maken:
- Banda Aceh in Sumatra is de meest westelijke
stad. Merauke op Nieuw-Guinea de meest oostelijke. Mocht je dat gaan wandelen,
als alternatief voor bijvoorbeeld het Pieter Pad, volgens Google, moet je dan
ononderbroken 830 uur wandelen voor 7.103 kilometer.
Om het echt te beseffen enkele vergelijkingen: - De afstand Boxmeer naar Dubai is 6.023 kilometer.
- De afstand Boston (USA in het noordoosten) naar San Diego(USA in het zuidoosten) is 4.780 kilometer.
- Moskou – Vladiwostok: is langer, 8.699 kilometer
Dat ons gevoel zo anders is ligt met name met ons beeld dat gebaseerd is op de twee dimensionale kaart van een drie dimensionale aarde. De afstanden rond de evenaar worden op een kaart veel korter afgebeeld dan afstanden ver van de evenaar
- Qua oppervlakte is Indonesië het 15e land en daarmee bijvoorbeeld kleiner dan Kazachstan en Algerije.
- Er wonen in Indonesië 260.506.739 mensen. Het is daarmee het 4e land, na China, India en de USA.
- In Rusland wonen per km2 8,3 mensen, in de USA 33,2 mensen. In Indonesië is bevolkingsdichtheid veel hoger; 136,4 per km2.
- Het hele land omvat 16.056 eilanden.
- Het is het land met de grootste moslimbevolking
- Het land telt 719 levende talen. Het Indonesisch (Bahasa Indonesia) is de officiële taal, maar het is slechts voor 23 miljoen de moedertaal.
Links rijden in Indonesië en Suriname
Allebei eeuwenlang Nederlandse kolonies, maar toch wordt er links gereden.
Hoe kan dan?
Beide landsgebieden zijn korte perioden in Engels handen geweest.
In Indonesië van 1811-1816. Gouverneur Raffles voerde toen het links rijden in.
In Suriname was er een Britse overheersing tussen 1804 en 1815.
De verklaring ligt voor de hand; de beslissingen werden niet teruggedraaid.
Niet dus. Ook in Nederland was het gebruikelijk links te rijden. Waar komen die verschillende voorkeuren van vandaan? De voorkeur voor links zou samenhangen met het feit dat de meeste mensen rechtshandig zijn en met het dragen van een zwaard. De schede werd links gedragen, waardoor snel en eenvoudig met de rechterhand het zwaard getrokken kon worden.
De voorkeur om over te schakelen naar een voorkeur voor rechts ontstond na 1700 in Frankrijk als gevolg van de groei van grote karren daar die door meerdere paarden werden getrokken. De koetsier zat op het achterste paard links, waardoor hij met de zweep rechts de paarden het best kon mennen. Die voorkeur voor rechts rijden was overigens beperkt tot de plattelandsbevolking, de aristocratie reed links. Om tijdens de Franse revolutie te voorkomen zich als aristocraat te profileren gingen zij met de paarden ook rechts rijden. Napoleon verplichtte vanaf 1994 om rechts te gaan rijden. Het kom
Er was in Nederland tot 1905 geen nationale wetgeving. In 1905 werd de Motor- en Rijwielwet aangenomen. Daarmee werd het rechts rijden landelijk verplicht. Tot dan toe waren er provinciale en gemeentelijke verordeningen.
Kortom, in Indonesië en Suriname is er in de laatste eeuwen weinig verandert. In Europa is heter eeuwenlang een zootje geweest en is de voorkeur voor rechts rijden gekomen naar de voorkeur voor links rijden.
Het geheugen van Indië-gangers: geheugenprofessor Douwe Draaisma
In het tijdschrift van het Veteraneninstituut vond ik een
artikel met daarin een 7-tal opmerkingen van Douwe Draaisma, hoogleraar
psychologie bij de Universiteit Groningen. Draaisma is gespecialiseerd in de
werking van ons geheugen.
Bij mijn onderzoek naar de ervaringen van mijn vader zal ik deze opmerkingen
zeker meenemen.
- ‘We associëren het geheugen met leren, vastleggen en conserveren, maar we vergeten veel meer.’
- ‘Indiëveteranen zagen hun inzet als het beteugelen van een opstand. Later hoorden ze dat ze de laatste koloniale oorlog hadden uitgevochten. In beide voorbeelden blijven, strikt genomen, de herinnerde gebeurtenissen hetzelfde, maar verandert de kleur die iemand eraan geeft.’
- ‘Herinneringen worden in de loop der jaren minder gedetailleerd en scherp, maar de tijd tast de betrouwbaarheid van een verhaal niet principieel aan. Ingrijpende gebeurtenissen worden doorgaans beter opgeslagen dan herinneringen aan alledaagse zaken.’
- ‘De data en locatie van een missie horen niet bij het autobiografisch geheugen van de veteraan, maar de herinnering aan hoe warm of juist koud hij het had, en de stress en kameraadschap die hij heeft ervaren, wél.’
- ‘Door zintuigelijke ervaringen, zoals geuren en smaken, opnieuw te beleven door terug te gaan naar een missiegebied, versterkt de herinneringen, meer dan het kijken naar foto’s. Het kan zelfs herinneringen oproepen waar je sinds je terugkeer niet meer aan gedacht hebt.’
- ‘Onaangename herinneringen zijn hinderlijk aanwezig bij mensen met PTSS. Tegenwoordig worden zij vaak behandeld met EMDR, een therapie die de herinnering van zijn emotionele lading en scherpe randen ontdoet. Dat geeft in veel gevallen verlichting.’
- ‘Van Indiëveteranen is bekend dat ze massaal gingen praten over hun oorlogsherinneringen toen ze de zestig voorbij waren. Hun eerdere zwijgen had diverse oorzaken: consideratie met familie, ongemak om over emoties te praten, angst om niet begrepen te worden.’
Bron: https://www.veteraneninstituut.nl/geheugenprofessor-douwe-draaisma/
Taroentoeng of Taruntung
Een mooi startpunt om zicht te krijgen op een locatie is natuurlijk een kaart. Het viel me op dat op kaarten van Sumatra plaatsnamen op verschillende manieren worden geschreven. In oudere –Nederlandse- kaarten is sprake van de stad Taroentoeng en bijvoorbeeld de regio Tapanoeli. In de huidige kaarten worden op die plaatsen Taruntung en Tapanuli vermeldt. Hoe zit dat?
De letter
“u” wordt in bijna alle talen uitgesproken als “oe”. Waarom
is het Nederlands een buitenbeentje?
Wat je je moet realiseren dat er een verschil is tussen de letter (praktisch
bij schrijven en lezen) en de klank die wordt uitgesproken (fonetisch). Het
Nederlandse “boek”, het Engels “book” en het Duitse “Buch” wordt op
verschillende manieren in letters geschreven, maar de klank is hetzelfde.
De “oe”, de “oo” en de “u” kunnen wat betreft hun uitspraak binnen
verschillende talen verwarring opleveren. Het Nederlandse datum word niet
uitgesproken als datoem, in het Duits wel.
Hoe weet je hoe een woord zoals je het woord afgebeeld nu wordt uitgesproken? Eigenlijk kun je dat in de geschreven tekst niet zien. Er is wel een internationale fonetische notatie van klanken. Het Nederlandse “oe”, het Engels “oo” krijgen in het Internationaal Fonetisch Alfabet (IPA) de notatie “u”. Op basis daarvan kun je er vanuit gaan dat op het moment dat je in een tekst ,die internationaal gelezen wordt, zoals een kaart, de letter “u” leest je die met een Nederlandse “oe” moet uitspreken.
Dat geldt bijvoorbeeld ook voor Surinaamse kaarten. Daar wordt op de meeste en de internationale kaarten gesproken over de plaatsen Kwakugron en Apura. Op de kaarten in het Nederlands heeft men het over Kwakoegron en Apoera.
B.O.L.T.O.P. 2: De appel
valt niet ver van de boom.
Mijn vader was niet de enige Verhees die zijn liefdesbrieven ondertekende mat B.O.L.T.O.P.
Ik heb dat zelf ook gedaan. De prille liefdesgeschiedenissen van zowel mijn vader met mijn moeder als die Mies en mij speelden zich af op grote afstand. In het geval van Mies en mij niet in de Oost, maar in de West.
Onze liefde had een vreemde start. Na net geen “Summer of Love” vertrok ik naar Suriname om daar les te gaan geven als docent. Mies bleef achter. Na enkele maanden schreef ze me dat ze verliefd op me was. Het duurde bij mij even voor ik de gevoelens die ik voor haar had ook als verliefdheid te ervaren. Ik was niet zo behendig met amoureuze gevoelens. Er ontsponde zich een periode met heel veel brieven. Brieven die in veel gevallen ook afsloot met de afkorting B.O.L.T.O.P.
B.O.L.T.O.P.
Daarmee onderschreef mijn vader de brieven die hij wekelijks
stuurde naar zijn liefje, Tonny, later mijn moeder.
Het is de afkorting van Better On Lips Than On Paper. Voor militairen uit
alle windstreken in den vreemde aan geliefden all over the world een
gebruikelijk afsluiting van een brief of op de achterkant van een envelop. Een
andere afsluiting was S.W.A.K.; Sealed With A Kiss.
Er zijn veel varianten voor afkortingen als afsluiting van dit soort brieven.
Zo als HOLLAND; Hope Our Love Lasts And
Never
Dies
en de wat ondeugendere variant BURMA; Be Undressed and Ready
My
Angel.
Het gebruik van deze afkortingen zou ontstaan zijn bij de Britse en Amerikaanse
militairen in de Tweede Wereldoorlog.
Bronnen: Wikipedia en boltop.com.
Op straat: Sumatra en Java
In zijn diensttijd heeft mijn vader 2 van de 17.508 eilanden van Indonesië bezocht; Sumatra en Java.
Ook in Nederland kun je geconfronteerd worden met deze eilanden. Er zijn veel gemeenten waar er een Indische buurt is. Hier foto’s uit Nijmegen, Oestgeest, Meppel, Winterswijk, Hilversum, Den Bosch, Haarlem, Zeist, Amersfoort, Geleen, Almelo, Zwolle, Roermond, Utrecht. Ook een foto uit Moengo, een stadje in Suriname!
